Kakvu su sudbinu doživjele beogradske džamije?

Prema nekim savremenicima, u Beogradu je 80-tih godina XVIII stoljeća bilo 50 džamija. U toku velikih borbi za Beograd 1739. godine, između 60 hiljada austro-njemačkih vojnika, koje je predvodio 74-godišnji maršal Laudon i 9000 Osmanlija branilaca grada, na čelu sa Osman-pašom i u toku okupacije (1789-1791. godine) stradalo je 30 džamija. Svištovskim mirom od 4. augusta 1791. godine Leopold II, austrijski car morao je prepustiti Otomanskoj imperiji Beograd, Šabac, Ram i dio Srbije koji je bio osvojen.

U planu Beograda, kojeg je izradio austrijski potporučnik Bruš 1789. godine, ucrtano je 15 džamija, ali sve nisu identificirane. U tom planu nije naznačena Batal džamija, koja je bila locirana u blizini sadašnje Savezne narodne skupštine. Taj se broj džamija uglavnom održao do Prvog srpskog ustanka.

U toku borbi za oslobođenje Beograda 1806. godine, mnoge džamije su stradale, a one preostale bile su pretvorene u bakalnice, u nekim su svinje zatvarane (držane), jedna je bila pretvorena u pravoslavnu crkvu, a Karađorđević je mnogim turskim ženama ”koje su nemilosrdno i nečovječno vojnici ostavljali nage… ukazao milosrđe i odredio im dvije džamije za stanovanje”. Povratkom Osmanlija u Beograd, počinje se sa obnavljanjem i popravkama manje oštećenih džamija, dok sa obnavljanjem više oštećenih i poluporušenih u minulim ratovima nije moglo da se otpočne zbog tadašnjih finansijskih prilika u Otomanskoj imperiji, a napose u Beogradskom pašaluku.

Prema Joakimu Vujiču, koji je boravio u Beogradu 1826. godine i, između ostalog, zabilježio: ”navodi se do 30 džamija koje su najvećim dijelom batal, porušene i povaljane”. Srpske vlasti su 1836. godine popisale džamije u Beogradu, i u tom spisku se nalazilo 16 džamija. Prema pripovjedaču Lazaru Komerčiću, u Beogradu je bilo: ”na nekih 15-16 džemata mahala (kvartova), a svaki džemat je imao svoju džamiju”. Iako je broj džamija u Beogradu, u odnosu na ranije periode, mnogo smanjio ”kitnjasta i tanka minareta džamija, koja se blistaju na suncu”, unijela su Beograd u Majerov univerzum – Leksikon 1838. godine pod naslovom ”Najljepši vidici svijeta”.

Početkom rata 1876. godine, gospodin Barbunti – Brodano je zabilježio 14 džamija. Felix Kanitz, putopisac, arheolog, novinar i ilustrator, boraveci u Beogradu 1861. godine navodi: ”U gradu i varoši bilo je 15 munara”. Isti pisac konstatuje 1887. godine ”od 15 beogradskih džamija zatekao sam još samo jednu ’Bajrakli džamiju’ (džamiju sa bajrakom) u Jevremovoj ulici”, koju je podigao sultan Sulejman Veliki, gdje su se nekad skupljali hodocasnici koji su odlazili u Meku, izvaljenih prozora i vrata prepuštenu propadanju; dalje, manja ”Kardžamija” sa zadimljenim dimnjakom upotrijebljena za plinsku kotlovnicu za osvjetljenje Narodnog pozorišta. Prema jednom turskom planu, beogradskog grada i varoši, do šanca koji potice iz 1863. godine u kojem su ucrtane sve zgrade sa oznakom etnicke pripadnosti njihovih vlasnika i 172 važnija razna objekta, medu kojima 12 džamija i tri tekije, kako slijedi:​

Hasan-pašina džamija u Donjem gradu, Sultan Mehmeda džamija u Gornjem gradu, Sultan Mustafina džamija, Ali-pašina džamija, Bajrakli džamija, Reis-efendijina džamija, Laz-oglije džamija, Jahja-pašina džamija, Deftedarova džamija, Laz-hadži Mahmuda džamija, Kizlar-agina džamija, Bajram-begova džamija, Šejh Hasana-efendije tekija, Šejha Muhameda tekija, Šejha Hafiza Mehmedova tekija. U planu nisu ucrtane džamije koje su se nalazile na periferiji varoši. Slucaj na Cukur cesmi, ulicne borbe i bombardiranje Beograda 1862. godine ubrzalo je zakljucenje sporazuma o konacnom odlasku Turaka iz Beograda i tadašnje Srbije. Po clanu 1, stav 2, ”Kanlickim protokolom od 4. 9. 1862. godine bilo je predvideno: da ce vjerske gradevine i grobovi koje ostavlja muslimansko stanovništvo, napuštajuci mjesta koja je do sada držalo, na osnovu vjerskih prava, biti poštovani sa svima obzirima”.

Po članu 1, stav 3, predvideno je rušenje jednog dijela varoši ”nastanjenog skoro iskljucivo muslimanima radi bezbjednosti beogradske tvrdave, a Porta se obavezala dati obeštecenje i turskim i srpskim vlasnicima”. Prilikom toga ”cišcenja” 1863/64. godine porušene su i dvije džamije: Sultana Mustafe i Ali-paše. Otkupna suma ”u ime sviju naknada” za muslimanska imanja iznosila je, prema ugovoru zakljucenim sa Portom, 1865. godine 9 milijuna pjastera. Iseljenjem ”turskog” življa iz Beograda 1867. godine (medu kojima je veliki broj bio slavenskog porijekla sa prezimenima: Bajraktarević, Bošnjak, Smederevac, Kokic, Islamovic i druga) poceo je žalosni nesluceni kraj beogradskih džamija. Kako navodi Felix Kanitz ”gdje kad bi noću slučajno eksplodirale mine rušeci džamije koje su ometale regulaciju”.

Da je tada bilo boljeg razumijevanja izmedu dva svijeta, istocnog osmanlijskog i zapadnog evropskog, medusobne koegzistencije, tolerancije i trpljenja, izmedu dviju konfesija – hrišcanske i islamske, ne bi došlo do antagonizma, medusobnog uništavanja, razaranja i pljackanja. Mi bi se danas u Beogradu, divili još nekom muslimanskom sakralnom objektu – bogomolji, sa visokim munarama, koje bi parale tmurne vidike i opominjale nas da su ih ljudske ruke, a možda i ruke naših daljnih rodaka gradile u jednom burnom – prolaznom vremenu.

Ovako je Beograd neslavno doživio sudbinu prije 125 godina, poput ranijih gradova Budima, Gera (Džera), Pecuha, Osijeka, Slavonske Požege, Iloka, Knina, kao i mnogih drugih gradova srednje Evrope u kome su pod utjecajem ”civilizirane” Evrope prije 300 godina porušeni svi muslimanski objekti osim malih izuzetaka. To nas vrijeme podsjeca na današnje prilike u Bosni i Hercegovini, gdje je pod kontrolom Karadžiceve vojske i vojske HVO-a porušeno oko 1000 džamija, medu kojima oko 30-tak znacajnijih objekata izgradenih u XV i XVI stoljecu, koji su bili pod zaštitom države i UNESCO-a kao vrhunski spomenici kulture.​

Bajrakli džamija u Beogradu

A) HISTORIJSKI PODACI: Od mnogobrojnih monumentalnih objekata, a napose džamija koje su turci izgradili za vrijeme svoje vladavine od 300 godina sa malim prekidima, ostala je samo ova, potkupolna džamija skromnih dimenzija i arhitekture. Njen gabarit ima dimenzije 12,80 x 12,80 m. Ime je dobila po funkciji koju je u svoje vrijeme obavljala: Sa njezine munare davan je bajrakom znak drugim džamijama za istovremeni pocetak vjerskih obreda. Sa njezine munare davan je bajrakom znak drugim džamijama za istovremeni početak vjerskih obreda. Slavni turski putopisci, Evlija Čelebija, koji jw proputovao kroz Beograd 1660 godine i Hadži Kalfa, ne navode nijednu džamiju pod gornjim imenom, što znači, da je ona zvanično imala drugo ime.

U katastarskim popisima Beograda i njegove okolice od 1475 – 1566 godine pod takvim se imenom ne spominje nijedna od tada postojećih džamija. U sadašnjim knjigama katastarskog ureda grada Beograda ona se vodi pod nazivom “Siranova džamija”, što je vrlo interesantno, jer se taj naziv razlikuje od zvaničnog naziva u podacima o popisu džamija u Beogradu 28.06.1836. godine koje je izvršio upravnik okruga Beogradskog, državnog arhiva SRS i zavodu za zaštitu spomenika kulture grada Beograda prema m.r. Deliću, Bajrakli džamiju je izgradio sultan Sulejman – III, 1690 god. kada je prvi put povratio Beograd od Austrijanaca.

Po podatku koji je obrađen u novinama turske narodnosti “Birlek” u Skoplju 1959. godine, Bajrakli džamiju je izgradio Alibeg Uluk Gazi Hadžievronosa 1523. godine. Međutim ima mišljenje da je Bajrakli džamija izgrađena prilikom opsade Beograda 1521. godine i da je po zauzeću utvrđenja u njoj obavio svečanu molitvu Sulejman Veličanstveni. Za vrijeme druge Austrijske okupacije ( 1717 – 1739) zapravo 3. septembra 1730. godine pretvorena je u kršćansku crkvu i služila je u tu svrhu do ponovnog turskog preuzimanja Beograda od Austrijanaca 1739. godine.

Tom Prilikom upropašćena je spomen ploča sa natpisom iznad ulaznog portala, porušena je prvobitna minara, kako bi ustupila mjesto zvoniku. Golim okom se primijećuje da sadašnja munara od postolja na više, organski ne pripada džamiji i s njom ne čini jednu arhitektonsku cjelinu, jer je kratka, zdepasta, ozidana opekom i omalterisana, a džamija je ozidana finim kamenim tesanicama.

Na džamiji je bio otvoren lijevi zid sa sjeverne strane kao i zid kod mihraba. To je bilo potrebno izvršiti kako bi se postavio oltar i ulaz u nju. Otvorena mjesta na zidovima su iskrpljena opekom u malteru, a zidovi su s vanjskih i unutrašnjih strana omalterisani, kako bi se izjednačili. Nepotpuno popravljena i nepovraćena u svoj prvobitni položaj, Bajrakli džamija je sa malim brojem drugih: Batal džamija, koja se nalazila kod današnje Narodne skupštine, Delijska iza Srpske akademije nauka i umjetnosti, Turbe džamija kod Narodnog pozorišta i 9 džamija u Šancu doživijele su 1867. godine i definitivno napuštanje Beograda od Turaka. Po čl. 1 stav 3 Protokola Kanlidžanske konferencije održane u Carigradu 8.9.1862. godine, Srbija je bila dužna da očuva džamije i druge objekte vjerskog karaktera.​

Ali kako je muslimansko življe naglo napuštalo grad, prilike su se mijenjale i vjerski objekti su propadali. I poslije odlaska Turaka u gradu je ostao izvjestan broj muslimana mahom zanatlija slavenskog porijekla i cigana srpskih podanika. Neka nam za primjer posluži slastičarska radnja poznatog Beogradskog slastičara Pelivana u ulici 7. jula, na čijoj firmi i danas stoji da je osnovana 1851. godine. Zahvaljujući tom malom broju preostalih muslimana, Bajrakli džamija postoji do naših dana.

B) POPRAVKA DŽAMIJE: Prva popravka je izvršena 1868. godine. Popravku je izveo preduzimač Ferdinand Rozelt, kao najpovoljniji ponuđać. Istovremeno je popravljena dvorišna zgrada uz džamiju za imama i iz nje je iseljen stanar Vilhelm Šosberg, krojač. Evo kako je do opravke došlo: Ministar prosvijete i crkvenih djela Srbije, uputio je državnom savijetu akt broj 1238 od 10. maja 1868. godine slijedeće sadržine: Da ne bi muhamedanci koji se po svojim poslovima u Beogradu bave, bez religiozne utijehe bili, Njegova svijetlost blagoizvolijela je narediti da se jedna od ovdašnjih džamija opravi za bogomolju njihovu.

Da ne bi muhamedanci koji se po svojim poslovima u Beogradu bave, bez religiozne utijehe bili, Njegova svijetlost blagoizvolijela je narediti da se jedna od ovdašnjih džamija opravi za bogomolju njihovu. Uslijed ovog visokog naloga, izabrana je kao najcijelishodnija Bajrak džamija i Ministar građevina po molbi mojoj izaslao je stručne ljude, te su istu džamiju kao i jednu kuću do nje gdje će hodža obitovati, pregledali i kao što me pod 3-v-t-g- br. 1062 izvještava, opravka biće izvršena do junija o g.

Kako je mali broj muhamedanaca koji ovdje stanuju, a po većoj česti siromašnog su stanja, i nisu kadri sobom izdržavati hodžu i mujezina, to potpisano u ima pravit. Njegove svjetlosti moli Državni savjet da izvoli odobrit slijedeće: Ministar prosvijete i crkvenih djela ovlaščuje se da može da 1.junija t.g. izdavati hodži pri ovdašnjoj Bajrakli džamiji do 2040, a mujezinu do 120 talira godišnje prema ovom da se suma od 1.800 gr por. raćunajuči više navedenu godišnju pomoć od 1. junija do konca ove rač. godine izda iz sume za izvanredne troškove cijelom praviteljstvu, određene, a za iduću rač. godinu da se u budžet stavi: M. prosvjete i crkvenih dijela, D. crnobarac, s.r.

U vezi sa ovim prijedlogom 18. maja 1868 godine uslijedio je ukaz kneza Mihajla Obrenovića koji glasi: Mihail Obrenović III Po Milosti Božijoj i volji narodnoj. Knjaz srpski po dogovoru sa državnim savijetom riješili smo i riješavamo: Da se ministar prosvijete i crkvenih dijela ovlasti da može od 1. junija ove godine izdavati hodži pri ovdašnjoj Bajrak džamiji po 240 a mujezinu po 120 talira godišnje prema ovom da se suma od 1.800 gr por. raćunajuči više navedenu godišnju pomoć od 1. junija do konca ove rač. godine izda iz sume za izvanredne troškove cijelom praviteljstvu, određene, a za iduću rač. godinu da se u budžet stavi.​

Naš ministar prosvijete i crkvenih dijela i finansija neka ovo riješenje izvrši. M.M. Obrenović. s.r. 18. maja 1868. godine u Beogradu ministar prosvijete i crkvenih djela, D. Crnobarac, s.r. Ministar finansija, K. Cukić, s.r. Iz navedene se prepiske vidi da je Bajrakli džamija obnovljena i u njoj se počeli vršiti vjerski obredi u drugoj polovici 1868 godine, zahvaljujući smirenim politićkim prilikama obrazovanosti i dalekovidnosti srpskog knjaza Mihajla M. Obrenovića. da nije pod nesretnim okolnostima našao smrt u košutnjaku od pogođenog atentatorskog hitca i da je duže poživjeo, zaštitio bi sigurno od namjernog rušenja i brzog propadanja još koju džamiju i druge objekte muslimanske arhitekture u stolnom Beogradu i ostavio bi ih u imanet jugoslovenskim narodima.

U današnjem vremenu razvijene međunarodne komunikativnosti, ekonoskog turizma, zbližavanju razlićitih svijetova ti bi objekti uz srednjovijekovne manastire bili pravi svijedoci ljudske tolerancije, međusobnog prožimanja različitih kultura ljudske koegsistencije kroz vijekove na ovom vjetrometnom tlu, kapija istoka i zapada. Zauzimanjem kneza M. Mihajla Obrenovića saćuvala se u Beogradu ova jedina džamija koja poslije nepunih 100 godina predstavlja ostatak ostatka, seriozne muslimanske arhitekture.

Druga popravka je izvršena 1893. godine, zauzimanjem kralja Aleksandra Obrenovića. O tome nam govori hronogram sačinjen 1893./1894. godine na turskom jeziku koji se čuva u kancelariji odbora IZ-e. Treću veču popravku džamiji izvršila je opština 1930. godine, pošto je preuzela od države staranje o džamiji. Te godine izvršeno je i ustoličenje Reis-ul-uleme Jugoslavije Hadži Ibrahim ef. Maglajlića. Prilikom Njemačkog bombardiranja 1941. godine krov džamije je oštećen bombom, ali je iste godine i popravljen.

U toku borbi za oslobođenje Beograda oktobra 1944. godine, minobacačkom granatom bio je oštećen jedan kut zgrade i dobar dio krova što je narodni odbor grada Beograda popravio u proljeće 1945. godine. Bajrakli džamija je 1946. godine stavljena pod zaštitu države kao spomenik kulture i na njoj je o tome utisnuta brončana pločica zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda. Temeljna popravka, konzervacija i restauracija džamija izvršena je u periodu 1953./1963. godine pod nadzorom dipl. ing. arh. Pavlovića. Materijalnu potporu za to su dali: Zavod za zaštitu i naučno proućavanje spomenika kulture SRS, narodnog odbora grada Beograda i saveznog izvršnog vijeća. Ova popravka je od svih do sada najbolje trajala, 10. godina.

Tad su na džamiji pored ostalih izvedeni i slijedeći radovi: Učvršćivanje i prerada kupole po statičkom proračunu inž. Božidara Tomića Prof. arhitektonskog fakulteta, pokrivanje kupole i ostalih elemenata krova, preziđivanje i prerada svodova, izrada zraćne izolacije na vanjskom zidu do ulice, obijanje maltera sa vanjskih i unutarnjih zidova kao i ukrasa-naknadno dodatih iznad prozora na fasadama, izrada fiksnih perforinanih prozora od armiranog betona sa obradom od vještačkog kamena rušenje sofa ispred džamije, rušenje mafila (galerije),

rušenje dvorišne zgrade, izrada sanitarnih objekata u dvorištu i improviziranog šadrvana koji po funkciji ne može da služi svojoj namijeni, a po estetskom izgledu ružno djeluje i ne predstavlja ni kopiju kopije (sokla i naslonjaći za noge oko šadervana su naopako izrađeni) jer nije uklopljen u ambijent. Džamija je prekrivena novim tepisima, a odbor IZ-e izradio novi mahfil umjesto porušenog. Neki strućnjaci zavoda za zaštitu spomenika kulture zamišljali su, da adaptiranu džamiju pretvore u muzej voštanih figura-ispunjen kopijama vjernika kako obavljaju Božiju službu, ali zahvaljujući komisiji za vjerska pitanja Socijalističke Republike Srbije odustalo se od te ideje, a džamija i dalje sluzi svojoj namijeni.​

Osvojivši Beograd od Mađara 1521. godine, Turci Osmanlije su ga postupno naseljavali i pretvarali u kitnjasti orijentalni grad, cija je panorama sa mnogobrojnim munarama iz daleka, oduševljavala mnogobrojne evropske putnike i prolaznike toga doba. Vec 1571. godine u Beogradu je bilo 27 naselja-mahala.

Prema velikom osmanlijskom putopiscu Evliji Čelebiji, koji je boravio u Beogradu 1660. godine, Beograd je tada imao oko 98.000 stanovnika, od kojih 21.000 nisu bili Muslimani.

Tada je u Beogradu pored javnih objekata bilo 7 javnih kupatila – hamama, oko 7000 kućnih banjica – hamama, 6 karavan saraja, 21 trgovački han i 217 mesdžida i džamija.

Evlija Čelebija je ostavio nazive za 35 džamija u kojima je obavljana zajednička služba – džuma i 12 mesdžida.

Osmanlijski geograf Hadži Kalfa, zabilježio je 100 džamija, a naš poznati učenjak-orijentalista, rahmetli Hazim Šabanović, smatrao je da se tada u Beogradu nalazilo 75-80 džamija. U Beogradu su tada naseljene 41 mahale (kvarta).

Beograd je već koncem XVI stoljeća, po svojoj ljepoti i veličini, u mnogome nadmašivao Budim, Sofiju, Sarajevo, Skoplje i mnoge druge gradove evropskog dijela Otomanskog carstva.

On postaje ”Darol-džihad” – kuća ratova, kako su Osmanlije nazivale Beograd.

Prilikom prvog austro-njemačkog osvajanja (1688-1690.) mnoge beogradske džamije su porušene, a one koje su preostale – neoštećene, pretvorene su u hrišćanske crkve. Za vrijeme kratke osmanlijske vladavine (1690-1717.) mnoge džamije su obnovljene, a neke su iz temelja izgrađene.

Kada su austro-njemačke armije pod zapovjedništvom nadvojvode Evgenija Savojskog (u čijem su sastavu bili vojnici raznih narodnosti: Nijemci, Francuzi, Talijani, Švicarci, Portugalci, Španjolci, Mađari i drugi) po drugi put osvojile Beograd (1717-1739.) zatekle su u njemu oko dvije hiljade stambenih zgrada, mnoge džamije, javne banje, hanove i druge objekte.

Vitke munare džamija, napose u gornjem i donjem dijelu tvrđave, bile su porušene kako bi panorama grada izgledala više evropska.

Mnoge džamije su pretvorene u crkve raznih hrišćanskih redova koji su došli zajedno sa vojskom i doseljenim življem: ”trinitarci”, ”franjevci”, ”jezuiti”, ”minoriti” i Jermeni katolici.

Trinitarci i franjevci su dobili po dvije džamije da preurede za crkve, kapucini, jezuiti, minoriti i Jermeni katolici po jednu.

Ostale sačuvane džamije su upotrijebljene za vojne magazine, kao i za uskladištenje soli, sijena i poljoprivrednih proizvoda, a jedna je upotrebljavana za vojnu bolnicu. Tada u Beogradu nije bilo muslimanskog stanovništva, jer je na osnovu člana III ”ugovora o kapitulaciji od 18. augusta 1717. godine…” dozvoljeno cijelom garnizonu da se povuče slobodno i sigurno sa ženama i djecom, oružjem i prtljagom uz udaranje doboša i sa razvijenim zastavama, što se odnosi i na stanovništvo, koje želi da iziđe u isto vrijeme, ma kakvog da je položaja, vjere ili narodnosti, kao i ranije roblje koje je primalo islamsku vjeru prije opsade.

Poslije pobjede nad austro-njemačkom vojskom 1739. godine kod Grocke, Osmanlije su ponovo zagospodarile Beogradom, i njime vladale 50 godina (1739-1789. godine).

Za to vrijeme oni su popravili mnoge oštećene i povratili u prvobitno stanje mnoge džamije pretvorene u crkve, izgradili su i mnoge nove džamije.

Prema nekim savremenicima, u Beogradu je 80-tih godina XVIII stoljeća bilo 50 džamija.

U toku velikih borbi za Beograd 1739. godine, između 60 hiljada austro-njemačkih vojnika, koje je predvodio 74-godišnji maršal Laudon i 9000 Osmanlija branilaca grada, na čelu sa Osman-pašom i u toku okupacije (1789-1791. godine) stradalo je 30 džamija.

Svištovskim mirom od 4. augusta 1791. godine Leopold II, austrijski car morao je prepustiti Otomanskoj imperiji Beograd, Šabac, Ram i dio Srbije koji je bio osvojen.

U planu Beograda, kojeg je izradio austrijski potporučnik Bruš 1789. godine, ucrtano je 15 džamija, ali sve nisu identificirane.

U tom planu nije naznačena Batal džamija, koja je bila locirana u blizini sadašnje Savezne narodne skupštine. Taj se broj džamija uglavnom održao do Prvog srpskog ustanka.​

U toku borbi za oslobođenje Beograda 1806. godine, mnoge džamije su stradale, a one preostale bile su pretvorene u bakalnice, u nekim su svinje zatvarane (držane), jedna je bila pretvorena u pravoslavnu crkvu, a Karađorđević je mnogim turskim ženama ”koje su nemilosrdno i nečovječno vojnici ostavljali nage… ukazao milosrđe i odredio im dvije džamije za stanovanje”.

Povratkom Osmanlija u Beograd, počinje se sa obnavljanjem i popravkama manje oštećenih džamija, dok sa obnavljanjem više oštećenih i poluporušenih u minulim ratovima nije moglo da se otpočne zbog tadašnjih finansijskih prilika u Otomanskoj imperiji, a napose u Beogradskom pašaluku.

Prema Joakimu Vujiču, koji je boravio u Beogradu 1826. godine i, između ostalog, zabilježio: ”navodi se do 30 džamija koje su najvećim dijelom batal, porušene i povaljane”.

Srpske vlasti su 1836. godine popisale džamije u Beogradu, i u tom spisku se nalazilo 16 džamija.
Prema pripovjedaču Lazaru Komerčiću, u Beogradu je bilo: ”na nekih 15-16 džemata mahala (kvartova), a svaki džemat je imao svoju džamiju”.

Iako je broj džamija u Beogradu, u odnosu na ranije periode, mnogo smanjio ”kitnjasta i tanka minareta džamija, koja se blistaju na suncu”, unijela su Beograd u Majerov univerzum – Leksikon 1838. godine pod naslovom ”Najljepši vidici svijeta”. Početkom rata 1876. godine, gospodin Barbunti – Brodano je zabilježio 14 džamija.

Felix Kanitz, putopisac, arheolog, novinar i ilustrator, boraveci u Beogradu 1861. godine navodi: ”U gradu i varoši bilo je 15 munara”. Isti pisac konstatuje 1887. godine ”od 15 beogradskih džamija zatekao sam još samo jednu ’Bajrakli džamiju’ (džamiju sa bajrakom) u Jevremovoj ulici”, koju je podigao sultan Sulejman Veliki, gdje su se nekad skupljali hodocasnici koji su odlazili u Meku, izvaljenih prozora i vrata prepuštenu propadanju; dalje, manja ”Kardžamija” sa zadimljenim dimnjakom upotrijebljena za plinsku kotlovnicu za osvjetljenje Narodnog pozorišta.

Prema jednom turskom planu, beogradskog grada i varoši, do šanca koji potice iz 1863. godine u kojem su ucrtane sve zgrade sa oznakom etnicke pripadnosti njihovih vlasnika i 172 važnija razna objekta, medu kojima 12 džamija i tri tekije, kako slijedi:

1. Hasan-pašina džamija u Donjem gradu,
2. Sultan Mehmeda džamija u Gornjem gradu,
3. Sultan Mustafina džamija,
4. Ali-pašina džamija,
5. Bajrakli džamija,
6. Reis-efendijina džamija,
7. Laz-oglije džamija,
8. Jahja-pašina džamija,
9. Deftedarova džamija,
10. Laz-hadži Mahmuda džamija,
11. Kizlar-agina džamija,
12. Bajram-begova džamija,
13. Šejh Hasana-efendije tekija,
14. Šejha Muhameda tekija,
15. Šejha Hafiza Mehmedova tekija.

U planu nisu ucrtane džamije koje su se nalazile na periferiji varoši.

Slucaj na Cukur cesmi, ulicne borbe i bombardiranje Beograda 1862. godine ubrzalo je zakljucenje sporazuma o konacnom odlasku Turaka iz Beograda i tadašnje Srbije.

Po clanu 1, stav 2, ”Kanlickim protokolom od 4. 9. 1862. godine bilo je predvideno: da ce vjerske gradevine i grobovi koje ostavlja muslimansko stanovništvo, napuštajuci mjesta koja je do sada držalo, na osnovu vjerskih prava, biti poštovani sa svima obzirima”.

Po clanu 1, stav 3, predvideno je rušenje jednog dijela varoši ”nastanjenog skoro iskljucivo muslimanima radi bezbjednosti beogradske tvrdave, a Porta se obavezala dati obeštecenje i turskim i srpskim vlasnicima”.

Prilikom toga ”cišcenja” 1863/64. godine porušene su i dvije džamije: Sultana Mustafe i Ali-paše.

Otkupna suma ”u ime sviju naknada” za muslimanska imanja iznosila je, prema ugovoru zakljucenim sa Portom, 1865. godine 9 milijuna pjastera.

Iseljenjem ”turskog” življa iz Beograda 1867. godine (medu kojima je veliki broj bio slavenskog porijekla sa prezimenima: Bajraktarevic, Bošnjak, Smederevac, Kokic, Islamovic i druga) poceo je žalosni nesluceni kraj beogradskih džamija. Kako navodi Felix Kanitz ”gde kad bi nocu slucajno eksplodirale mine rušeci džamije koje su ometale regulaciju”.

Da je tada bilo boljeg razumijevanja izmedu dva svijeta, istocnog osmanlijskog i zapadnog evropskog, medusobne koegzistencije, tolerancije i trpljenja, izmedu dviju konfesija – hrišcanske i islamske, ne bi došlo do antagonizma, medusobnog uništavanja, razaranja i pljackanja.

Mi bi se danas u Beogradu, divili još nekom muslimanskom sakralnom objektu – bogomolji, sa visokim munarama, koje bi parale tmurne vidike i opominjale nas da su ih ljudske ruke, a možda i ruke naših daljnih rodaka gradile u jednom burnom – prolaznom vremenu. Ovako je Beograd neslavno doživio sudbinu prije 125 godina, poput ranijih gradova Budima, Gera (Džera), Pecuha, Osijeka, Slavonske Požege, Iloka, Knina, kao i mnogih drugih gradova srednje Evrope u kome su pod utjecajem ”civilizirane” Evrope prije 300 godina porušeni svi muslimanski objekti osim malih izuzetaka.

To nas vrijeme podsjeca na današnje prilike u Bosni i Hercegovini, gdje je pod kontrolom Karadžiceve vojske i vojske HVO-a porušeno oko 1000 džamija, medu kojima oko 30-tak znacajnijih objekata izgradenih u XV i XVI stoljecu, koji su bili pod zaštitom države i UNESCO-a kao vrhunski spomenici kulture.​

BAJRAKLI DŽAMIJA U BEOGRADU

a) Historijski podaci:

Od mnogobrojnih monumentalnih objekata, a napose džamija koje su turci izgradili za vrijeme svoje vladavine od 300 godina sa malim prekidima, ostala je samo ova, potkupolna džamija skromnih dimenzija i arhitekture.

Njen gabarit ima dimenzije 12,80 x 12,80 m.

Ime je dobila po funkciji koju je u svoje vrijeme obavljala:

Sa njezine munare davan je bajrakom znak drugim džamijama za istovremeni pocetak vjerskih obreda.

Sa njezine munare davan je bajrakom znak drugim džamijama za istovremeni početak vjerskih obreda.
Slavni turski putopisci, Evlija Čelebija, koji jw proputovao kroz Beograd 1660 godine i Hadži Kalfa, ne navode nijednu džamiju pod gornjim imenom, što znači, da je ona zvanično imala drugo ime. U katastarskim popisima Beograda i njegove okolice od 1475 – 1566 godine pod takvim se imenom ne spominje nijedna od tada postojećih džamija.

U sadašnjim knjigama katastarskog ureda grada Beograda ona se vodi pod nazivom “Siranova džamija”, što je vrlo interesantno, jer se taj naziv razlikuje od zvaničnog naziva u podacima o popisu džamija u Beogradu 28.06.1836. godine koje je izvršio upravnik okruga Beogradskog, državnog arhiva SRS i zavodu za zaštitu spomenika kulture grada Beograda prema m.r. Deliću, Bajrakli džamiju je izgradio sultan Sulejman – III, 1690 god. kada je prvi put povratio Beograd od Austrijanaca.

Po podatku koji je obrađen u novinama turske narodnosti “Birlek” u Skoplju 1959. godine, Bajrakli džamiju je izgradio Alibeg Uluk Gazi Hadžievronosa 1523. godine.

Međutim ima mišljenje da je Bajrakli džamija izgrađena prilikom opsade Beograda 1521. godine i da je po zauzeću utvrđenja u njoj obavio svečanu molitvu Sulejman Veličanstveni.

Za vrijeme druge Austrijske okupacije ( 1717 – 1739) zapravo 3. septembra 1730. godine pretvorena je u kršćansku crkvu i služila je u tu svrhu do ponovnog turskog preuzimanja Beograda od Austrijanaca 1739. godine.

Tom Prilikom upropašćena je spomen ploča sa natpisom iznad ulaznog portala, porušena je prvobitna minara, kako bi ustupila mjesto zvoniku.

Golim okom se primijećuje da sadašnja munara od postolja na više, organski ne pripada džamiji i s njom ne čini jednu arhitektonsku cjelinu, jer je kratka, zdepasta, ozidana opekom i omalterisana, a džamija je ozidana finim kamenim tesanicama.

Na džamiji je bio otvoren lijevi zid sa sjeverne strane kao i zid kod mihraba.

To je bilo potrebno izvršiti kako bi se postavio oltar i ulaz u nju.

Otvorena mjesta na zidovima su iskrpljena opekom u malteru, a zidovi su s vanjskih i unutrašnjih strana omalterisani, kako bi se izjednačili.

Nepotpuno popravljena i nepovraćena u svoj prvobitni položaj, Bajrakli džamija je sa malim brojem drugih: Batal džamija, koja se nalazila kod današnje Narodne skupštine, Delijska iza Srpske akademije nauka i umjetnosti, Turbe džamija kod Narodnog pozorišta i 9 džamija u Šancu doživijele su 1867. godine i definitivno napuštanje Beograda od Turaka.

Po čl. 1 stav 3 Protokola Kanlidžanske konferencije održane u Carigradu 8.9.1862. godine, Srbija je bila dužna da očuva džamije i druge objekte vjerskog karaktera. Ali kako je muslimansko življe naglo napuštalo grad, prilike su se mijenjale i vjerski objekti su propadali.

I poslije odlaska Turaka u gradu je ostao izvjestan broj muslimana mahom zanatlija slavenskog porijekla i cigana srpskih podanika.

Neka nam za primjer posluži slastičarska radnja poznatog Beogradskog slastičara Pelivana u ulici 7. jula, na čijoj firmi i danas stoji da je osnovana 1851. godine. Zahvaljujući tom malom broju preostalih muslimana, Bajrakli džamija postoji do naših dana.​

b) Popravka džamije

Prva popravka je izvršena 1868. godine. Popravku je izveo preduzimač Ferdinand Rozelt, kao najpovoljniji ponuđać.

Istovremeno je popravljena dvorišna zgrada uz džamiju za imama i iz nje je iseljen stanar Vilhelm Šosberg, krojač.

Evo kako je do opravke došlo:

Ministar prosvijete i crkvenih djela Srbije, uputio je državnom savijetu akt broj 1238 od 10. maja 1868. godine slijedeće sadržine:

"Da ne bi muhamedanci koji se po svojim poslovima u Beogradu bave, bez religiozne utijehe bili, Njegova svijetlost blagoizvolijela je narediti da se jedna od ovdašnjih džamija opravi za bogomolju njihovu.

Uslijed ovog visokog naloga, izabrana je kao najcijelishodnija Bajrak džamija i Ministar građevina po molbi mojoj izaslao je stručne ljude, te su istu džamiju kao i jednu kuću do nje gdje će hodža obitovati, pregledali i kao što me pod 3-v-t-g- br. 1062 izvještava, opravka biće izvršena do junija o g. Kako je mali broj muhamedanaca koji ovdje stanuju, a po većoj česti siromašnog su stanja, i nisu kadri sobom izdržavati hodžu i mujezina, to potpisano u ima pravit. Njegove svjetlosti moli Državni savjet da izvoli odobrit slijedeće:

Ministar prosvijete i crkvenih djela ovlaščuje se da može da 1.junija t.g. izdavati hodži pri ovdašnjoj Bajrakli džamiji do 2040, a mujezinu do 120 talira godišnje prema ovom da se suma od 1.800 gr por. raćunajuči više navedenu godišnju pomoć od 1. junija do konca ove rač. godine izda iz sume za izvanredne troškove cijelom praviteljstvu, određene, a za iduću rač. godinu da se u budžet stavi:

M. prosvijeta i crkvenih dijela, D. crnobarac, s.r."

U vezi sa ovim prijedlogom 18. maja 1868 godine uslijedio je ukaz kneza Mihajla Obrenovića koji glasi:

"Mihail Obrenović III

Po Milosti Božijoj i volji narodnoj.

Knjaz srpski po dogovoru sa državnim savijetom riješili smo i riješavamo:

Da se ministar prosvijete i crkvenih dijela ovlasti da može od 1. junija ove godine izdavati hodži pri ovdašnjoj Bajrak džamiji po 240 a mujezinu po 120 talira godišnje prema ovom da se suma od 1.800 gr por. raćunajuči više navedenu godišnju pomoć od 1. junija do konca ove rač. godine izda iz sume za izvanredne troškove cijelom praviteljstvu, određene, a za iduću rač. godinu da se u budžet stavi.

Naš ministar prosvijete i crkvenih dijela i finansija neka ovo riješenje izvrši.

M.M. Obrenović. s.r.
18. maja 1868. godine u Beogradu
ministar prosvijete i crkvenih djela, D. Crnobarac, s.r.
Ministar finansija, K. Cukić, s.r"

Iz navedene se prepiske vidi da je Bajrakli džamija obnovljena i u njoj se počeli vršiti vjerski obredi u drugoj polovici 1868 godine, zahvaljujući smirenim politićkim prilikama obrazovanosti i dalekovidnosti srpskog knjaza Mihajla M. Obrenovića.

Da nije pod nesretnim okolnostima našao smrt u košutnjaku od pogođenog atentatorskog hitca i da je duže poživjeo, zaštitio bi sigurno od namjernog rušenja i brzog propadanja još koju džamiju i druge objekte muslimanske arhitekture u stolnom Beogradu i ostavio bi ih u imanet jugoslovenskim narodima.

U današnjem vremenu razvijene međunarodne komunikativnosti, ekonoskog turizma, zbližavanju razlićitih svijetova ti bi objekti uz srednjovijekovne manastire bili pravi svijedoci ljudske tolerancije, međusobnog prožimanja različitih kultura ljudske koegsistencije kroz vijekove na ovom vjetrometnom tlu, kapija istoka i zapada.

Zauzimanjem kneza M. Mihajla Obrenovića saćuvala se u Beogradu ova jedina džamija koja poslije nepunih 100 godina predstavlja ostatak ostatka, seriozne muslimanske arhitekture.

Druga popravka je izvršena 1893. godine, zauzimanjem kralja Aleksandra Obrenovića.

O tome nam govori hronogram sačinjen 1893./1894. godine na turskom jeziku koji se čuva u kancelariji odbora IZ-e.

Treću veču popravku džamiji izvršila je opština 1930. godine, pošto je preuzela od države staranje o džamiji.

Te godine izvršeno je i ustoličenje Reis-ul-uleme Jugoslavije Hadži Ibrahim ef. Maglajlića.

Prilikom Njemačkog bombardiranja 1941. godine krov džamije je oštećen bombom, ali je iste godine i popravljen.

U toku borbi za oslobođenje Beograda oktobra 1944. godine, minobacačkom granatom bio je oštećen jedan kut zgrade i dobar dio krova što je narodni odbor grada Beograda popravio u proljeće 1945. godine. Bajrakli džamija je 1946. godine stavljena pod zaštitu države kao spomenik kulture i na njoj je o tome utisnuta brončana pločica zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda. Temeljna popravka, konzervacija i restauracija džamija izvršena je u periodu 1953./1963. godine pod nadzorom dipl. ing. arh. Pavlovića.​

Materijalnu potporu za to su dali:
Zavod za zaštitu i naučno proućavanje spomenika kulture SRS, narodnog odbora grada Beograda i saveznog izvršnog vijeća.

Ova popravka je od svih do sada najbolje trajala, 10. godina.

Tad su na džamiji pored ostalih izvedeni i slijedeći radovi:
Učvršćivanje i prerada kupole po statičkom proračunu inž. Božidara Tomića Prof. arhitektonskog fakulteta, pokrivanje kupole i ostalih elemenata krova, preziđivanje i prerada svodova, izrada zraćne izolacije na vanjskom zidu do ulice, obijanje maltera sa vanjskih i unutarnjih zidova kao i ukrasa-naknadno dodatih iznad prozora na fasadama, izrada fiksnih perforinanih prozora od armiranog betona sa obradom od vještačkog kamena rušenje sofa ispred džamije, rušenje mafila (galerije), rušenje dvorišne zgrade, izrada sanitarnih objekata u dvorištu i improviziranog šadrvana koji po funkciji ne može da služi svojoj namijeni, a po estetskom izgledu ružno djeluje i ne predstavlja ni kopiju kopije (sokla i naslonjaći za noge oko šadervana su naopako izrađeni) jer nije uklopljen u ambijent.

Džamija je prekrivena novim tepisima, a odbor IZ-e izradio novi mahfil umjesto porušenog.

Neki strućnjaci zavoda za zaštitu spomenika kulture zamišljali su, da adaptiranu džamiju pretvore u muzej voštanih figura-ispunjen kopijama vjernika kako obavljaju Božiju službu, ali zahvaljujući komisiji za vjerska pitanja Socijalističke Republike Srbije odustalo se od te ideje, a džamija i dalje sluzi svojoj namijeni.

Autor: Abdulah Talundžić, “Džamije u Beogradu poslije odlaska Turaka Osmanlija 1876. godine”​

Od Turaka do NATO bombi: Prave kolače već 162 godine

Najstarija beogradska poslastičarnica “Pelivan”, preko puta Glavne pošte, danas slavi 162. rođendan. Davne 1851. godine, Mustafa Pelivani, u to vreme poznati rvač, došao je u Beograd i od nagrada osvojenih na takmičenjima otvorio malu radnju sa dva stola, na mestu tadašnje Stambol kapije (kod Narodnog pozorišta).

Pelivan” je najpoznatiji po svom sladoledu, za koji je Azir Pelivani, Mustafin unuk, sam smišljao recepte i prenosio sa kolena na koleno, a pričalo se i da je prvi doneo u tadašnju Jugoslaviju sladoled na kugle. Pa ako želite da se i sami uverite u kvalitet sladoleda, svratite danas između 17 i 20 sati na besplatnu porciju.

Poslastičarnica je srušena 1941. u bombardovanju Beograda, da bi već 21. avgusta te godine Mustafin unuk Azir otvorio novu radnju pod nazivom “Pelivan”, koja i danas stoji na istom mestu na Bulevaru kralja Aleksandra 20.

Kroz “Pelivan” su prošli najveći majstori goranske poslastičarske veštine, a njihovi učenici (uglavnom rođaci) drže radnje širom Srbije. Danas tradiciju “Pelivan” nastavlja peta generacija porodice, sinovi Azirove ćerke Seije - Bara, Suhaib i Musab.

- Poslastičarnica je 1936. dobila Majstorsko svedočanstvo od kraljevine Jugoslavije, u to vreme smo pravili halvu, koju su u limenim kutijicama isporučivali specijalno za dvor. Posao je najbolje išao između ‘41. i ‘80, kada se dnevno prodavalo po 250 kilograma sladoleda i 600 litara limunade i boze - kaže Suhaib.

Danas, najtraženiji su halva, sudžuk, gemišt, žito, baklave i naravno čuveni sladoled.
- Ljudi nam naručuju kolače i sokove da bi ih nosili ili slali porodicama u inostranstvo - dodao je Musab, najmlađi član trojke.

Kult kvaliteta održavan je, iako nekih godina sa mukom, a najveći deo mušterija je stalan. Nekada su to bili razni političari stare Jugoslavije, Ivo Andrić koji je radnju čak pomenuo u svojim beleškama, a danas često možete sresti Nikolu Simića, Bokija Miloševića, Predraga Ejdusa i Željka Samardžića.​

Na mjestu Narodne skupštine Srbije nekad je bila džamija! Ovo je priča o njoj (FOTO)

Možete li da zamislite da se šetate Beogradom, Trgom Nikole Pašića, i dok se spuštate ka Tašmajdanu, umjesto da prođete pored Narodne Skupštine, vi prođete pored isto tako impozantne građevine, ali - džamije?! Da je sada 1836. godina stajali biste pred njom zajedno sa Milošem Obrenovićem!

Za vrijeme Osmanskog carstva se na mjestu današnje Narodne skupštine u Beogradu nalazila Batal-džamija (do 1789. godine poznata kao Ejnehan-begova džamija). Bila je najljepša i najveća džamija tog perioda u Beogradu i mjesto u čijoj su neposrednoj blizini sahranjivani viđeniji Turci. Konačnu odluku o njenom sravnavanju sa temeljem donio knez Miloš Obrenović!

Od 11 džamija iz ovog perioda ova je bila glavna turska bogomolja. Turci su tu u početku s lijeve strane držali šupe u kojima su klali ovnove, drali kožu i topili loj. Šupe su nazivane salana, na turskom jeziku salhana, što odgovara klanici. Cijeli taj kraj bio je daleka beogradska periferija i nije neobično što je džamija zjapila zapuštena. U napadu Austrijanaca na Beograd 1717, koje je predvodio Eugen Savojski, Ejnehan-begova džamija se nalazila na samom frontu. Smatra se da je tada prvi put oštećena.

Kada bi zdanje Doma Narodne Skupštine moglo da progovori, vjerujemo da bi, za nepun vijek svog postojanja, moglo da nam ispriča kojekakve priče: od ubistava, prevrata i revolucija, do posjeta najvećih moćnika koji su vladali planetom.

Ni samo skupštinsko zdanje nije niklo tako što su sve rabote oko njenog podizanja bile kristalno čiste. Pomalo je mutna, često ne baš sasvim jasna, a ponajmanje logična.

Ipak, bolje je redom...

Zdanje današnjeg Doma Narodne skupštine izgrađeno je na mjestu koje je bilo daleka periferija Beograda u tursko vrijeme. Na tom mjestu je prije više od dva vijeka stajala Batal džamija, koju su gađali još Karađorđevi ustanici tokom oslobođenja u Prvom srpskom ustanku, a kada su najzad raščišćene ruševine, donijeta je odluka da baš na tom mjestu nikne srpska skupština.

Batal-džamija se nalazila u Beogradu, na prostoru blizu Savezne Skupštine, do ugla Vlajkovićeve ulice i Bulevara revolucije (nekadašnji Carigradski drum). Od svih preostalih džamija u Beogradu, poslije odlaska Turaka-Osmanlija (1867. godine), nijedna nije toliko zapamćena, niti je o bilo kojoj toliko raspravljano i pisano u kao o ovoj napuštenoj (Batal) džamiji. Ovo iz razloga što se ova džamija nalazi na mjestu od strateškog značaja. Osim toga, u arhitektonskom pogledu, bila je to monumentalna građevina, vrlo skladnih proporcija i vrlo specifična, jedna od najinteresantnijih preostalih džamija u Beogradu 60-tih godina XIX stoljeća.

U nekom austrijskom izvještaju s kraja XVIII stoljeća navodi se da je ”za hiljadu koraka daleko od onog gradskog bedema koji je opasivao varoš”.

Identifikaciju Batal-džamije sa Ejnehan-begovom izvršio je naš poznati orijentalista-turkolog i povjesničar, pravi entuzijasta u svome poslu, rahmetli dr. Hazim Šabanović (1916-1971.) u svom radu pod naslovom ”Urbani razvitak Beograda od 1521-1688. godine”, objavljenom u Glasniku grada Beograda knj. XVII/1970.

Na temelju jednog turskog dokumenta s kraja XVII stoljeća, Šabanović je ustvrdio, da se Ejnehan-begova džamija nalazi u polju Vračar i da ju je sagradio, sredinom devete decenije XVI stoljeća (1585. godine) beogradski nazor Ejnehan-beg oko koje se formirala mahala istog imena.

Ejnehan-begova džamija se pod ovim imenom spominje sve do 1789. godine. Po monumentalnoj gradnji vidi se da je njen legator bio bogat čovjek.

Ejnehan-beg je od 1585. do 1590. godine bio sandžak-beg Konavlja. Krajem 1592. godine uspio je da dobije Čanadski sandžak u Ugarskoj gdje je 1594. godine umro.

U borbama za Beograd, 1717. godine, ”carevci su prve protiv grada baterije topova smjestili bili oko Majdana – prema jednoj velikoj džamiji”. Svakako da je ovdje u pitanju Tašmajdan i Ejnehan-begova džamija. Ova se džamija tada nalazila na liniji borbi. Smatra se da je ona u tim borbama prvi put oštećena.

Za vrijeme druge austrijske okupacije Beograda (1717-1739.) ova džamija je bila pretvorena u skladište uniformi regimente princa Aleksandra Virtemberškog.​

Nakon pobjede Turaka nad Austrijancima, kod Grocke 1739. i njihovog ponovnog povratka u Beograd, odmah se pristupilo popravkama oštećenih džamija; one koje su bile pretvorene u crkve različitih hrišćanskih redova, trgovine i nastambe bile su vraćene u prvobitno stanje.

Ejnehan-begova džamija je popravljena tek 1766. godine; za radove je, prema Radmili Tričković, potrošeno 7.646 groša.

U borbama za Beograd, 1789. godine, džamija je bila prilično oštećena i tada se po prvi put spominje Batal-džamija (Mosche Batall-Chamia). Austrijanci su u blizini ove džamije izgradili redute, a Turci su je, kao monumentalni objekat, koristili za odbranu. Neki pisci navode da je glavnokomandujući austrijskih trupa (60.000 vojnika i 300 topova), sedamdesetčetvorogodišnji maršal Laudon, od Batal-džamije komandovao i prema njenoj munari usmjeravao i određivao pravce napada na grad, a da su turska vojska i topništvo (9.000 vojnika) žestoko uzvraćali. Tom prilikom maršal Laudon je bio ranjen u ruku.

Austrijanci su tada po treći put od Turaka preuzeli Beograd i zadržali se u njemu svega dvije godine, kao i prvi put.

U borbama za oslobođenje Beograda u Prvom srpskom ustanku, 1806. godine, Turci su sa Batal-džamije pružali otpor ustanicima koji su se bili ušančili na Tašmajdanu, a tu se nalazio i Karađorđev stan. Za vrijeme tih borbi Batal-džamija je bila dosta oštećena, kao i mnoge druge džamije u Beogradu. Karađorđe je, po zauzeću Beograda, mnogim turskim ženama ”koje su nemilosrdno i nečovječno vojnici ostavili nage… ukazao milosrđe i odredio im dvije džamije za stanovanje”.

Po pisanju Jove Toškovića, ”broj džamija upotrebljen za ovu svrhu bio je mnogo veći”.

Po bilješkama S.I. Popovića, jedna džamija, ”ona na Velikoj pijaci, u avliji žandarmerijske kasarne bila je pretvorena u pravoslavnu crkvu, pri čemu nije dirano u spoljnu arhitekturu, već je na minaret okačeno jedno zvono”.

Beograd je pod tursku vlast ponovo došao 1813. godine, a uskoro je u njemu zavladao režim dvojne, srpsko-turske, vlasti.

Beogradski vezir, Jusuf-paša, je imao namjeru da popravi Batal-džamiju. Na njegov prijedlog Porta mu je poslala 50.000 groša, dva zlatna polumjeseca alema i ferman kojim mu se naređuje ”da popravi beogradske džamije koje su za popravku a naročito Batal-džamiju na Vračaru”.

Jusuf-paša je obavijestio kneza Miloša, 20. juna 1836. godine, da je dobio ferman za popravku Batal-džamije i tom prilikom mu je, između ostalog, saopštio: ”…indžinir Ethem-bej, vidio je kako stoka ulazi u ovu džamiju, zbog čega su joj zazidana vrata…”

Uzalud je Jusuf-paša objašnjavao knez Milošu kako ”…naš Car… ima veliku ohotu k opravljanju zadužbina” i isticao da se popravka treba izvršiti da bi nizami, koji će na Vračaru vježbati, mogli kad dođe vreme i namaz klanjati u džamiji”.

Knez Miloš nije dozvolio opravku navodeći da je Vračar u srpskim rukama i da je u blizini palilulske crkve, iako je baš on, knez Miloš 1818. godine popravio džamiju u Jagodini i iznova joj izgradio kameni minaret.

Ni poslije dužih pregovora i urgencija iz Carigrada džamija nije popravljena. Knez Miloš je mislio da se popravkom Batal-džamije teži proširenju turske vlasti izvan granica beogradske varoši, a imao je hatišerif po kome je sva zemlja van varoši bila u nadležnosti Srba.

Kako navodi Rašid-bej (Istorija čudnovatih događaja u Beogradu i Srbiji, SKA, Spomenik XXIII/1894.) knez Miloš je zabranio popravku Batal-džamije. Na traženje srpske deputacije u Carigradu, beogradskom veziru je upućena naredba da se popravka Batal-džamije ne vrši.

Zatim je Miloš naredio ”da se oko Batal-džamije više pandura nađu i još noću poore prostor oko nje”. Jusuf-paša je novcem namijenjenim za popravku Batal-džamije popravio neku drugu džamiju.

Batal-džamija je i dalje privlačila pažnju domaćih i putnika sa Zapada koji su prolazili kroz Beograd. Navodimo zapažanja nekih od njih. S. Kaper 1850. između ostalog, piše: ”Ovaj spolja dosta zanimljiv spomenik prošlih dana” i ”tamošnji zadah” će odvratiti pobožnog putnika da se približi i uveri da ovaj spomenik služi sasvim drugim potrebama nego onih veoma zadahnutih srdaca”.

Zamorski ističe, 1855/1856. godine: ”Nedaleko od Palate (Dvora) na pustom prostoru iza nje, stoji ruševina male, ali lepe od crvenkastog kamena sagrađene džamije, uništene u posljednjim ratovima, koju vredi sačuvati kao spomenik i ukras toga mesta”.

Putnik Ležea, 1867. godine, piše: ”Među ovim džamijama ima jedna koja zaslužuje da joj se pokloni pažnja. To je Batal-džamija, koju su vojnici Crnog Đorđa oteli od Turaka, napuštena je već pola stoleća i leži usamljena, na jednom velikom trgu, preko puta groblja. (Riječ je o groblju u današnjem tašmajdanskom parku koji je zasađen u radnim akcijama nakon svršetka Drugog svjetskog rata.) Vreme joj je obojilo zidove onom sivkastom bojom koja daje čar starim zdanjima; u pukotinama njenih zidova ptice su svile gnezda dok joj je polusrušeno kube obraslo u divlji šeboj”.

Poznati arheolog, pisac i putopisac F. Kanic boravio je u više navrata u Beogradu, i pored ostalog napisao: ”Usred hrišćanskog Beograda stajala je do 1878. godine Batal-džamija (batal na turskom: zapušten) kao neosporno najlepša turska građevina u Srpskom vilajetu, usamljena i veličanstvena, kao da žali za sjajnim danima Polumeseca kojeg se još sjećala. Ističući se nad okolinom svojom masivnošću, njen kvadratni centralni deo od mrkooksidisanog peščara prelazio je na polovini visine u osmougao koji je nosio gordu kupolu. Uz južnu fasadu se, takođe, sa osmostranog pijedestala, uzdizalo kitnjasto, vitko minare, sa koga je nadaleko odjekivao poziv vernicima na molitvu, a Laudon je pomoću njega odredio pravac napada na obližnju tvrđavu. Kad je Karađorđe osvojio Beograd, šerefe i vrh minareta su se sručili sa svoje gorde visine, a centralni deo je, prkoseći zubu vremena, ostao postojan, izuzev nasilno razvaljenog glavnog portala. Kroz dvadeset prozora sa šiljatim lukovima prodirala je sunčana svetlost u unutrašnji prostor, od čijih osam kitnjastih rebrastih lukova, na koje se oslanja kupola, četiri, kao nosači pandatife koji obrazuju svod, imaju i konstruktivnu funkciju.​

Spoljni zakošeni trapezi, posrednici pri prelasku iz kvadrata ka osmokutnom tamburu, bili su s unutrašnje strane sveta na kojoj se nalazi Meka, ukrašeni gracioznim visuljcima, kako se to vidi i na mojoj skici koju sam radio 1860. godine”.

Omiljena ideja upravnika Biblioteke Šafarika bila je da se Batal-džamija pretvori u srpski nacionalni muzej, međutim, na putu ka ostvarenju te zamisli stajali su obziri prema tadašnjem sizerenu, koji su isključivali primenu ove velelepne građevine u nacionalno-kulturne i crkvene svrhe, ona je ostala neiskorišćena sve dok nije, po naređenju energičnog namesnika Blaznevca, na žalost, sravnjena sa zemljom”.

K.N. Hristić zapisuje: ”Unutrašnjost džamije bila je smetlište, za čitavu okolinu, puno svakojake nečisti. Glavni joj je ulaz bio sa severne strane prema varoši, ali su joj svi prozori unaokolo bili razvaljeni, gotovo do zemlje, te je izgledala kao da stoji na svodovima. Vrh u minareta bio je podrubljen… Po dupljama na džamiji legli su se, na hiljade, vrapci i čavke, a uveče su je obletala čitava jata slepih miševa. Krov, godinama zasipan zemljom i prašinom, bio je pokriven trnjem i travuljinom. Čak je iz onih pukotina nikao jedan mali dud crnoga roda, oko koga su vrapci džaveljali, da vam čak dole uši zaglušnu”.

M.Đ. Miličević je u svome dnevniku pisao da se knez Mihailo ustavljao na ovoj džamiji i govorio ”da bi trebalo opraviti i u njoj smestiti državnu arhivu, ali ga preteče smrt…”.

”18. maj 1869. godine; juče na noć srušena je Batal-džamija. Kafedžija Panđalo dao je Cincarima 230 dukata da je poruše.”

ARHITEKTURA

Batal-džamija je bila jednoprostorna potkupolna džamija, sa trompama na prelazu iz četverokuta u osmokutni tambur koji je bio bez prozora. Iznad trompi, sa vanjskih strana, bili su trokutasti dijelovi krova.

Prema dr. D. Đurić-Zamolo, dužina vanjske strane objekta bila je oko 15,00 m, a visina je iznosila do vrha kupole oko 18,00 m. Navedene dimenzije su bile približne dimenzijama mnogih preostalih džamija u Beogradu 60-tih godina XIX stoljeća.

Arhitektura Batal-džamije se u mnogome razlikovala od ondašnjih beogradskih džamija. Monumentalno sagrađena od tesanog kamena-pješčara, koji je vremenom dobio crvenkasto-sivu boju, ona je bila harmoničnih proporcija, osvijetljena sa dvadeset prozora. Prozori su se završavali šiljatim lukovima. U zidove tambura nisu bili ugrađeni prozori.

Ulaz u džamiju nalazio se sa sjeverne strane. Pretpostavlja se da se ispred ulaza u džamiju, ranije, nalazio trijem sa stupovima i kupolicama radi zaštite od nevremena, koji je u toku burnih vremena i ratova porušen, jer je nemoguće da je ovako monumentalna džamija bila bez ulaznog trijema.

Minaret je bio izgrađen na osmostranom pijedestalu, od istog kamena kao i zidovi džamije, sa kitnjasto obrađenim kamenim elementima sa donje strane šerefe, dok je po cijeloj visini imao udubljenja-kanelure.

Minaret se skladno uklapao sa objektom džamije.

Pretpostavlja se da je kupola džamije nekada bila pokrivena olovom koje je vremenom – promjenom vlasti – skinuto.

Po raspoloživim skicama i crtežima (R. Kanica i K. Jovanovića) lako se da zaključiti da je dekoracija unutrašnjih površina bila vrlo bogato urađena, a posebno mihraba i minbera.

Mihrab-niša (udubljenje) u zidu prema kibli je imao pravokutni okvir, koji je bio krasno profilisan i sa floralnom dekoracijom ukrašen.

Pri vrhu mihraba (niše) bio je, u kamenu, izrađen ukras u obliku stalaktita, koji je vjerovatno bio i obojen.

Iznad mihraba, između i iznad trompi, isticali su se povijeni, šiljati konstruktivni i dekorativni lukovi, izrađeni od naizmjenično nanizanih kamenih blokova, tamnih i svijetlih. Trompe su u donjem dijelu bile ukrašene kitnjasto obrađenim kamenom u obliku stalaktita.

Velika je šteta da je ovako monumentalan objekat, izgrađen krajem XVI stoljeća, nebrigom i nemarom odgovornih ljudi nestao sa lica zemlje. Uz malo dobre volje, mogao je biti adaptiran da ostane kao svjedok jednog vremena, spomenik sakralne arhitekture islamske provenijencije na međi sučeljavanja različitih svjetova.​