Kratki osvrt na period vladavine Osmanskog carstva

Kao što smo već naveli, još prije pokoravanja Bosne, Osmanlije su osnovale Bosansko krajište koje je imalo važnu ulogu u prodorima osmanske vojske na prostor srednjovjekovne bosanske države. Uz manje prekide od 1439. pa sve do 1463. godine, krajišnik Skopskog krajišta, kome je pripadalo i Bosansko, bio je Isa beg Ishaković. Od sultana je dobio na upravu granice Bosne, a osnivanjem Bosanskog sandžaka postao je i njegov sandžak beg. Obzirom da je u vrijeme osnivanja Bosanskog sandžaka bio na vojnom pohodu, prvi poznati bosanski sandžak beg bio je Mehmed Minetović. Isa beg je poznat i po osnivanju grada Sarajeva, koje će postati sjedište Bosanskog sandžaka.

Da bi spriječio pobunu stanovništva i lokalne vlastele sultan Mehmed II je 1465. godine ponovo obnovio bosansko kraljevstvo. U periodu od 1465. do 1476. godine Bosna je ponovo imala “Obnovljeno bosansko kraljevstvo” i u tom periodu vladala su dva kralja postavljena od strane Osmanlija. Kraljevstvo je imalo samo formalnu ulogu i ukinuto je zbog saradnje sa Ugarima. Obzirom da su Ugari, ubrzo nakon pada Bosne, zauzeli veći dio bosanske teritorije i na osvojenom prostoru formirali Jajačku i Srebreničku banovinu, Osmanlije su se u narednih pedesetak godina uglavnom usredotočile na osvajanje prostora Hercegovine i zapadnih krajeva Hrvatske.

Dolaskom Gazi Husrev bega na mjesto bosanskog sandžak bega 1521. godine prostor Bosne ponovo je postao cetralna karika osmanske vanjske politike. U narednih dvadeset godina, koliko je bio na mjestu bosanskog sandžak bega, Gazi Husrev beg je vodio neprestajne vojne akcije u cilju širenja granica Osmanskog carstva. Također, ostao je upamćen i kao veliki graditelj. Poznat je po osvajanju Knina, Ostrovice, Skradina, Like, Jajca, Banja Luke, a učestvovao je i sa sultanom Sulejmanom Kanunijem na Mohačkoj polju 1526. godine, kao i prilikom osvajanja Budima 1541. godine

Nakon niza manje poznatih bosanskih sandžak begova, 1574. godine za bosanskog sandžak bega imenovan je Ferhad beg Sokolović. Kao i Gazi Husrev beg poznat je po velikim vojnim pohodima, naročito u Hrvatskoj i Slavoniji, te po nizu građevina u Banja Luci, od kojih je najpoznatija džamija Ferhadija. Do 1577. godine osvaja gotovo sva mjesta uz Unu, izuzev Bihaća. Zbog svojih zasluga Bosna je 1580. godine dobila status ejaleta (najveće teritorijalne jedinice Osmanskog carstva), a Ferhad beg postaje prvi beglerbeg Bosanskog ejaleta, sa titulom paše. Poslije 8 godina imenovan je za Budimskog beglerbega, gdje biva ubijen 1590. godine.

I nakon smrti Ferhad paše Bosanski ejalet se nastavio širiti prvenstveno zahvaljujući ličnosti Hasan paše Predojevića, rodom iz Sanskog Mosta. Godinu dana nakon smrti Ferhad bega biva imenovan za bosanskog namjesnika i od tada počinje njegova, za Bosnu, važna uloga. Iste godine počinju njegovi vojni upadi na prostor Bihaća, prilikom čega zauzima niz mjesta, a 19. juna 1592. godine zauzma i sam grad Bihać. Tim činom kompletan prostor današnje Bosne i Hercegovine je ušao u sastav Osmanskog carstva. Ipak, naredne 1593. godine kod Siska je doživio težak poraz, prilikom čega je poginuo zajedno sa 7 000 osmanskih vojnika sa prostora Bosanskog ejaleta.

Bosna je Osmanskom carstvu dala i brojne velike vezire. U periodu XVI stoljeća naročito su se istakla dvojica, Rustem paša Opuković i Mehmed paša Sokolović. Nakon što je prošao niz pozicija, unutar i izvan dvora, 1544. godine postaje veliki vezir. Tokom čitavog svog vezirovanja imao je punu podršku supruge sultana Sulejmana Kanunija, Rokselane. Umro je u Istanbulu 1561. godine gdje je i ukopan. Sokolovići se ubrajaju u jednu od najznamenitijih porodica u historiji Bosne i Hercegovine. Iz ove porodice potakle su brojne važne ličnosti, a najpoznatija je svakako Mehmed paša Sokolović. U svojoj bogatoj državničkoj karijeri na dvoru, bio je rikabdar, čohadar, silahdar, češnigirbaša i kapidžibaša. Njegov uspon počinje 1546. godine kada ga sultan Sulejman postavlja za admirala osmanske mornarice, odmah nakon smrti najslavnijeg osmanskog admirala, Hajrudina Barbarose. Za velikog vezira biva postavljen 1565. godine i na tom položaju ostaje sve do 1579. godine, kada je ubijen u Istanbulu.

Porazom kod Siska i definitivno počinje dugotrajni proces opadanja moći Osmanskog carstva. Shodno tome, da bi napunili ispražnjenu državnu kasu, osmanski sultani su pokretali nove osvajačke ratove. U toku XVII stoljeća dva rata će posebno imati odjeka na prostor Bosne i Hercegovine. Riječ je o Kandijskom (1645 – 1669) i Bečkom ratu (1683 – 1699).

I pored toga što su Osmanlije u toku Kandijskog rata osvojile glavno zacrtano područje, otok Kretu, osmanski odredi su doživjeli niz poraza na prostoru Bosanskog ejaleta. Iako su imali početne uspjehe, prvenstveno zbog prelaska pravoslavnog i katoličkog stanovništva na stranu Mletačke republike, osmanski odredi sa prostora Bosanskog ejaleta su u toku dvadesetpetogodišnjeg ratovanja izgubili niz mjeta u Dalmaciji uključujući važno utvrđenje, tvrđavu Klis.​

Novi rat, daleko brutalniji po prostor Bosne i Hercegovine, otpočeo je 1683. godine, kada osmanski veliki vezir Kara Mustafa paša sa 200 000 vojnika kreće put Beča. To je ujedno bio posljednji osmanski pokušaj da se probiju u srednju Evropu. Nakon propale opsade Beča, u septembru 1683. godine, Habsburška monarhija zajedno sa Poljkom i Mletačkom republikom 1684. godine osniva Svetu ligu, koja će voditi borbu protiv Osmanlija. Mlečani su, ponovo uz pomoć domaćeg pravoslavnog i katoličkog stanovništva, napali gotovo sva pogranična mjesta prema Bosanskom ejaletu. U toku

1687. godine zauzeli su i dva važna utvrđenja, Herceg Novi i Knin, a u toku 1694. godine Gabelu, Trebinje i Popovo polje. Ipak, Bošnjaci su Mlečanima nanijeli i nekoliko poraza, a naročito težak po Mlečane je bio kod Vitovlja. Istovremeno je i vojska Habsburške monarhije nanosila strašne poraze Osmanlijama na prostoru Ugarske.

Na prostoru Bosanskog ejaleta su zauzeli Zvornik, kojeg su osmanski odredi uspjeli vratiti, Liku i Krbavu. Uskoro je pao i Bosanski Novi, Bosanska Dubica, Sokol, Velika Kladuša, Bosanska Krupa, Vranograč i Jasenovac. U toku 1697. godine osmanska vojska će doživjeti najteži poraz u toku ovog rata. Gotovo do nogu će biti potučena u boju kod Sente. Ipak, iste godine Bošnjaci će kod Bihaća odnijeti blistavu odbrambenu pobjedu nad habsburškim trupama. Poraz kod Sente imat će tragične posljedice i za prostor Bosanskog ejaleta.

Habsburški vojskovođa Eugen Savojski se nakon bitke kod Sente uputi prema Bosanskom ejalet te ga opustoši. U tom pohodu naročito je stradalo Sarajevo koje je zapaljeno od strane habsburških odreda na čelu sa Eugenom Savojskim. U narednom periodu, Bošnjaci su odnijeli još nekoliko pobjeda nad Mlečanima. Ipak, posredstvom drugih država, 1699. godine dolazi do mira u Sremskim Karlovcima. Odredbama mirovnog ugovora Bosanski ejalet je ostao bez teritorije u Slavoniji, Lici i Dalmaciji. Ovim mirom prostor današnje Bosne i Hercegovine, u XVIII stoljeće, definitivno ulazi kao pogranični dio evropskog dijela Osmanskog carstva.​

U period XVIII stoljeća Bosanski ejalet ulazi sa nizom promjena, poput administrativnih (smanjuje se broj sandžaka) i vojnih (usavršava se spahijski red, pojava kapetanija). Period mira nije dugo trajao, tako da 1714. godine dolazi do novog rata. Želeći da povrati izgubljene teritorije Porta objavljuje Mletačkoj republici rat. Teritorij Bosanskog ejaleta je ponovo bio izložen nizu pograničnih sukoba.

Do najveće bitke je došlo kod Sinja, u avgustu 1715. godine, gdje su osmanske snage doživjele poraz. Kako Mlečani nisu imali snage da vode ozbiljnije akcije na njihovu stranu se 1716. godine uključuje Austrija. Habsburška vojska je ponovo nanijela niz poraza osmanskim trupama te su zauzeti Jasenovac, Bosanska Dubica, Kostajnica i Bosansku Gradišku.

Ipak, Bošnjaci su se ponovo istakli odbranom Bosanskog Novog i Zvornika. Mlečani su 1717. godine zauzeli Imotski, što je bio njihov jedini veći uspjeh u ovom ratu. Mirovnim ugovorom u Požarevcu 1718. godine, Bosanski ejalet je izgubio dijelove Bosanskog i Zvorničkog sandžaka. Obzirom da je mirovnim ugovorom Mletačka dobila Imotski, Dubrovačka republika ne želeći da graniči sa Mletačkom, Osmanskom carstvu ustupa Neum i Klek na sjeveru i Sutorinu na jugu. Time je Hercegovački sandžak, a samim time i Bosna i Hercegovina, dobila dva izlaza na more.

Nakon ovog rata nastupio je period od nepunih dvadeset godina mira. Za to vrijeme Bošnjaci su zarad osmanskih interesa ratovali na drugim ratištima, izvan svoje domovine. Naročito su se istakli u bitkama kod Isfahana i Hamadana, protiv Perzijskog carstva, 1727. godine i u Bici kod Ozije, protiv Ruskog carstva, 1736. godine.
Banjalucki boj
U 10 dana borbi za Banja Luku, habsburška vojska je imala oko 1 000 poginulih vojnika i oficira

Kako je Austrija sve više ispoljavala svoju politiku osvajanja Balkana, 1737. godine objavljuje Osmanskom carstvu novi rat. I dok je prvi kontigent habsburške vojske, koji se borio u Srbiji, imao velike uspjehe, onaj drugi, koji se borio na prostoru Bosanskog ejaleta, doživljava potpuni fijasko. Rat će za Bosanski ejalet i Bošnjake biti karakterističan po jednoj od najvećih pobjeda u historiji Bosne i Bošnjaka.

Bitka kod Banja Luke, koja se odigrala 4. avgusta 1737. godine i u kojoj su Bošnjaci, sami bez ikakve pomoći Porte, do nogu potukli osvajačku habsburšku vojsku izazvat će val oduševljenja i divljenja širom Osmanskog carstva. Izuzev Ali paše Hećimoglua, svi branioci Banja Luke su bili Bošnjaci. Ova pobjeda ne samo da je sačuvala Bošnjake od fizičkog nestanka nego je i povećala svijest kod Bošnjaka o neophodnosti opstanka na ovim prostorima.

Pored pobjede kod Banja Luke, Bošnjaci će odnijeti veličanstvenu pobjedu i kod Bosanskog Novog. Mirovnim sporazumom u Beogradu 1739. godine, Bosanski ejalet se vratio na granice iz mira u Sremskim Karlovcima 1699. godine, ali samo prema Austriji, pošto Mletačka republika nije učestvovala u ratu.

Završetkom ovog rata konačno je nastupio period “mirnijeg” vremena za prostor Bosanskog ejaleta. Ipak, period od narednih pet desetljeća će biti obilježen slanjem Bošnjaka u ratove protiv Perzije i Rusije, te nizom buna seoskog muslimanskog stanovništva protiv lokalne uprave i sudstva. Također, i katoličko stanovništvo se bunilo zbog povećanja poreza. Ovakvi događaji su dodatno potvrdili da Osmansko carstvo ni na unutrašnjem planu više ne predstavlja ozbiljnu državu.​

Smatrajući da može iskoristiti ovakvo stanje u Bosanskom ejaletu i pridobiti na svoju stranu muslimansko i nemuslimansko stanovništvo Austrija 1788. godine Osmanskom carstvu objavljuje novi rat. U našoj literaturi ostat će poznat pod nazivom Dubički rat. Rat je ponovo pokazao veliku hrabrost i otpor Bošnjaka, koji su bili glavna odbrambena uzdanica i ovog rata, jer je pomoć Porte i ovoga puta izostala. Nakon tri godine žestokog rata, habsburška vojska uspjela je da zauzme samo Bosansku Dubicu, Bosanski Novi, Cetingrad i Bosansku Gradišku. Mirovnim ugovorom u Svištovu 1791. godine, Austrija je dobila samo prostor Plješevice i Pltivičkih jezera, dok je gradove uz Savu morala vratiti.

Prostor Bosanskog ejaleta, okončanjem ovog rata, neće više biti predmet osvajanja od strane habsburške vojske, međutim brojni drugi problemi će se u narednom periodu pojaviti. Tokom cijelog XIX stoljeća na prostoru današnje Bosne i Hercegovine živjelo je između 1 i 1,3 miliona stanovnika. Austrija, najveći neprijatelj Osmanlija na ovom prostoru, će iz vojnog preći na političko djelovanje u cilju pridobijanja prostora Bosne i Hercegovine. Shodno tome osnovat će i svoj konzulat u Travniku. Interese će pokazati i Francuska te Rusija, koje će također imati svoje predstavnike u Bosanskom ejaletu.

Godine 1804. prostor Bosanskog ejaleta biva ugrožen pojavom srpskog ustanka. Ustanici su se preko Sandžaka namjeravali povezati sa Crnom Gorom. U periodu od 1806. do 1813. godine Bošnjaci će ponovo biti ključni faktor osmanske vojske u borbi protiv srpskih ustanika. Uz sve probleme, istovremeno u zapadnoj Bosni izbija ustanak pravoslavaca. Blizu 40 000 Bošnjaka je učestvovalo u borbi protiv srpskih ustanika. I pored činjenice da su Bošnjaci u Bici na Mišaru 1806. godine doživjeli težak poraz, na kraju su upravo oni, na čelu sa beglerbegom Ali pašom Derendelijom, 5. oktobra 1813. godine, zauzeli Beograd čime je ugušen Prvi srpski ustanak.

Sve ove pobjede, koje su izvojevane prvenstveno zahvaljujući Bošnjacima, nisu bile cijenjene na Porti. Ona je zahtjevala što brzo sprovođenje reformi u Bosanskom ejaletu, na što bosanski kapetani nisu željeli pristati. Ovakvo negodovanje prouzrokovat će niz buna protiv sistema na prostoru Bosanske krajine, Travnika, Mostara i Sarajeva. Ni postavljanje sposobnih beglerbegova, poput Sulejmana paše Skopljaka, nije urodilo plodom pa su bune još više kulminirale. Situacija se poboljšala tek dolaskom Seid Dželaludin paše, na mjesto bosanskog beglerbega. Svojom surovom vladavinom (1820 – 1822), eliminisao je niz bosanskih prvaka, te je poboljšao sistem trgovine i ubiranja poreza.

Janjicari

Janjičari su dugo vremena predstavljali jednu od najelitnijih vojnih jedinica u Evropi

Janjičarski red, koji je nekoliko stoljeća bio simbol moći Osmanskog carstva, konačno biva ukinut 1826. godine od strane sultana Mahmuda II. Ista sudbina, naredne godine, zadesila je i janjičare na prostoru Bosanskog ejaleta. Obzirom da su janjičari bili uglavnom domaći ljudi, pobunili su se toj odluci jer su smatrali da Porta nije u stanju da odbrani granice Carstva. Ipak, 1827. godine, nakon kratke pobune janjičara, i u Bosni biva ukinut janjičarski red.

Porta i dalje nije odustajala od nastavka sprovođenja reformi na prostoru Bosanskog ejaleta. Bosanski velikaši, uvidjevši da se nalaze u nezavidnoj situaciji, odlučiše se ujediniti u zajedničkoj borbi. Perjanica te borbe će postati Husein kapetan Gradaščević. Pokret za autonomiju, Huseina kapetana Gradaščevića, predstavlja svakako jednu od najinteresantnijih i najvažnijih epoha u cijeloj historiji Bosne i Hercegovine. Ujedno je to i jedna veoma bolna epizoda, gdje su Bošnjaci krvlju pokušali ostvariti svoja zaslužena prava.

O samom pokretu se ima dosta toga napisati i svakako da će on biti predmet nekih od budućih članaka. S toga ćemo u ovom dijelu navesti samo da je osnovni zahtjev pokreta Huseina kapetana Gradaščevića bio da Bosna dobije autonomni položaj u sklopu Osmanskog carstva, baš kao što su i brojne druge pokrajine to dobile. U dvije godine (1831 – 1833), koliko je trajala borba Bošnjaka za svoja prava, pokret je bio blizu ostvarivanja zacrtanih ciljeva, međutim prvenstveno izdajom domaćih velikaša, na čelu sa Ali agom Rizvanbegovićem, pokret doživljava neuspjeh.

U periodu od 1833. do 1851. godine Hercegovina će postati centralna regija današnje Bosne i Hercegovine, zahvaljujući pomenutom Ali agi Rizvanbegoviću, koji zbog lojalnosti sultanu dobija čin paše i Hercegovinu na upravu. Hercegovina biva izdvojena iz Bosanskog ejaleta i postaje zasebna oblast. Za vrijeme njegove uprave Hercegovina će doživjeti potpunu privredu ekspanziju, uvođenjem novih kultura u poljoprivredi te stočarstvu. Također, na Buni je izgradio i prvu pilanu 1845. godine.​

Nakon ugušenja pokreta za autonomiju na prostoru Bosanskog ejaleta je došlo do niza novih buna, naročito na prostoru Bosanske krajine i Posavine. Razlog su ponovo bile reforme (ukidanje kapetanija i spahijskog reda), na koje Bošnjaci nisu željeli pristat. U cijelom Osmanskom carstvu je tekao proces sprovođenja novih reformi, poznatih kao Tanzimat. Posebno energičan u gušenju pobune je bio beglerbeg Tahir paša (1847 – 1850), ali je i on doživio niz poraza od bosanskih velikaša, baš kao i njegovi predhodnici.

Omer paša Latas se smatra jednim od najvećih krvnika Bosne i Bošnjaka. Njegovim djelovanjem gotovo je potpuno eliminisana muslimanska elita

Uvidjevši da ne može stati na kraj sa pobunama u Bosanskom ejaletu, Porta u Bosnu dovodi eksperta za gušenje ustanaka, Omer pašu Latasa. Nizom akcija, tokom 1850. i 1851. godine ne samo da je skršio svaki mogući otpor bosanskih velikaša, nego je sproveo i niz reformi u Bosanskom ejaletu. Tokom njegovih brutalnih akcija stradalo je oko 2 500 bosanskih muslimana, uključujući i Ali pašu Rizvanbegovića. Time su definitivno ugušene bune muslimana, ali je došlo do niza kršćanskih pobuna tokom 50-tih i 60-tih godina XIX stoljeća u istočnoj Hercegovini i Bosanskoj krajini.

Nakon niza poteškoća u Bosanskom ejaletu, dolaskom Šerif Osman paše 1861. godine na mjesto bosanskog beglerbega, Bosna će i konačno doživjeti svoj “Zlatni period”. U narednim godinama, sve do 1869. godine do kada je bio glavni čovjek ejaleta, Osman paša će sprovesti niz pozitivnih reformi. Najvažnija reforma je svakako “Vilajetski ustavni zakon” iz 1865. godine, po kome je ejalet postao vilajet a beglerbeg valija. Bosanski vilajet je dobio i niz vijeća pomoću kojih se lakše upravljalo pokrajinom. Kroz niz zakona sprovedena je i reforma vojske, privrede i sudstva.

Odlaskom Osman paše u Bosni je ponovo nastupio nemirni period. Najznačajnije obilježje ovog perioda je svakako Seljački ustanak, koji je izbio 1875. i trajat će sve do 1878. godine. Ustanak se brzo širio po ostalim evropskim dijelovima Osmanskog carstva, te je naveo da se u sukob uključe Rusija, te Srbija i Crna Gora. Iako je odlukom Sanstefanskog mira iz marta 1878. godine, Bosni pripao autonomsni status u sklopu Osmanskog carstva, Austrougarska je dobila saglasnost od Rusije da okupira Bosnu i Hercegovinu.

Na Berlinskom kongresu, održanom od 13. juna do 13. jula 1878. godine, po 25. članu mirovnog ugovora, teritorij Bosne i Hercegovine, osim Novopazarskog sandžaka, je predat na upravu Austougarskoj. Time je Bosna i Hercegovina i zvanično predata na upravu Austrougarskoj imperiji, nakon čega je širom Bosanskog vilajeta došlo do niza nemira zbog osmanskog napuštanja Bosne. Zvanično, 27. jula 1878. godine, podnošenjem ostavke posljednjeg bosanskog valije, Ahmeda Mazhar paše, prestala je 400-godišnja osmanska uprava nad Bosnom i Hercegovinom.​